بسمه تعالی
مقدمه
در سلسله یادداشتهای آینده ما، میخواهم تصویری از آیندههای پیش روی ایران اسلامی عزیزمان در حوزههای مختلف تدبیر حکومت و ملت تقدیم کنم. در یادداشت قبلی مبتنی بر پژوهشی که به سفارش ستاد کرونای تهران توسط چند اندیشگاه تخصصی انجام گرفته بود اشاره کردم و با توجه به داغ بودن موضوع کرونا یادداشت دوم را هم به کرونا و نگرانیهای اقتصادی و اجتماعی اخیر اختصاص دادهام. در این نوشته مبتنی بر پژوهشی که سال 1394 به سفارش سازمان ملی بهرهوری انجام شده است به سناریوهای توسعه اقتصادی مبتنی بر افزایش بهرهوری ملی توجه شده است. یکی از سناریوهایی که آن موقع طراحی شد "کاروان شترها" بود. به نظر میرسد روایت کاروان شترها برای مواجهه با نگرانیهای امروز ما میتواند ایدهبخش باشد.
کرونا و نگرانیهای جهانی اقتصادی
اعداد و ارقام نشاندهنده تأثیر مخرب کرونا بر اقتصاد جهانی است. بهغیراز کسبوکارهای دیجیتالی، عرصههای سنتی کسبوکار نظیر گردشگری، صنعت، خدمات، آموزش و مانند آن با رکود ناشی از کرونا روبرو شدهاند. متأسفانه پیشبینیها نشان میدهد که بازسازی اقتصاد در جهان شاید سالها به طول انجامد. در ایران هم مطالعهای توسط مرکز پژوهشهای مجلس نشان میدهد که نزدیک به سه میلیون شغل در اثر کرونا و البته در دوره همهگیری از بین میرود. با همه این نگرانیها خبر جالب برای ما در ایران این است که بر اساس مطالعات کشورهایی که درآمد مالیات بالا دارند، تأمین اجتماعی گستردهای دارند و از پول ملی قوی برخوردارند، در برابر اثرات مخرب کرونا آسیبپذیرتر هستند!!! دلیل آنهم واضح است! ازیکطرف سنگینی بار مداوا و کنترل بیماری بر عهده بیمههاست و از سوی دیگر محدودیتهای کسبوکار، کاهش شدید درآمدهای مالیاتی را هم در پی دارد. کاهش تبادلات تجاری هم میتواند روی ارزش پولهای ملی تأثیر گذارد.
ایران، کرونا و فرهنگ بهرهوری
اما در ایران شرایط متفاوت است. درآمد مالیاتی پایین است و پول ملی بهشدت تضعیف شده است. هرچند این شرایط به دلیل وجود اقتصادی که بیش از چهل سال در سایه جنگ و تحریم تحمیلی دشمنان بوده و البته بعضی سیاستگذاریهای ضعیف به وجود آمده است اما بههرحال کمک کرده است تا ما برای همزیستی با شرایط کرونا آمادگی بیشتری داشته باشیم. البته این مهیا بودن سابقه طولانی دارد. اگر فرهنگ را شخصیت یک ملت و یک تمدن بدانیم و اگر کمی به تاریخ شکلگیری شخصیت ایرانیها رجوع کنیم مشاهده خواهیم کرد که صدها سال است ایرانی یاد گرفته در یک فلات نیمهخشک با کمترین امکانات بهترین فرصتها را ایجاد کند. زمینه فرهنگی تمدن ایرانی و قوت ایدئولوژیکی که انقلاب اسلامی به وجود آورده شخصیت ایرانی انقلابی امروز را شکل داده است که میتواند رمز موفقیت کشور در عبور از کرونا بهعنوان یک فرصت برای پیشرفت اقتصادی باشد. در چشمانداز جمهوری اسلامی سهم مهمی از هشت درصد رشد سالیانه اقتصاد بر عهده بهرهوری گذاشته شده است. بهرهوری یعنی انجام کار درست از طریق روش درست. به نظر میرسد شخصیت تمدن ایرانی اسلامی در بطن خود فرهنگ این بهرهوری را بر اساس بنیادیترین آموزههای ایدئولوژیک و باورهای مشترک فرهنگی دارد.
کرونا و سناریوهای آینده بهرهوری ملی
اگر بپذیریم که یکی از ویژگیهای ممتاز فرهنگ ایرانی اسلامی، بهرهورانه بودن آن است آنگاه بر اساس آن میتوان الگوی پیشرفت اقتصادی و جهش تولید را هم ارائه کرد. اگر داشتههای فرهنگی بخواهند برای یک طرح عملیاتی مورداستفاده قرار گیرند لازم است بر اساس آنها بنای نهادهای نوین و نظم و هنجار جدید نهاد. نمود نهادی و هنجاری مطالب پیشگفته در نظام بهرهوری ملی نمایان میشود. در سال 1394 پژوهشی به سفارش سازمان ملی بهرهوری در پژوهشکده مطالعات آینده دانشگاه امیرکبیر انجام شد که سناریوهای مختلفی را برای آینده بهرهوری ملی پیشبینی کرد. در آن زمان هنوز تکلیف برجام هم مشخص نبود اما بر اساس اینکه در طول انقلاب اسلامی اصولاً کشور با تحریمهای ظالمانه بهویژه از سوی امریکا روبرو بوده، افزایش یا کاهش تحریمها یکی از اجزای سازنده سناریوهای پیش رو در نظر گرفته شد. مجموعه عوامل فرهنگی و سیاستهای ملی بهویژه در حوزه اقتصاد دو عامل دیگر سازنده فضای سناریوهای آینده نظام بهرهوری ملی در نظر گرفته شد. متن کامل گزارش پژوهش را میتوانید در سایت سازمان ملی بهرهوری پیدا کنید اما در اینجا فقط به یکی از سناریوها که نام کاروان شترها به آن دادیم اشاره میکنم. چرا که شرایط امروز ما نزدیک به این سناریوست. البته ممکن است بپرسید فایده داستانسرایی برای احتمالات پیش روی بهرهوری ملی آنهم در شرایط کرونایی چه میتواند باشد؟ جواب چیزی مانند فایده داستانهای خوب برای بچههای خوب است! یعنی مهمترین خاصیت ترسیم این سناریوها، انشاءالله ایجاد آگاهی و هوشیار کردنمان نسبت به آیندهای است که پیش رو داریم.
در این سناریو فرض شده:
- تحریم افزایش یافته است. (افزایش تحریم)
- مجموعه عوامل فرهنگی پویا و اثرگذار هستند. (فرهنگ پویا)
- سیاستهای ملی در طراحی و پیادهسازی موفق هستند. (سیاست کارآمد)
- توصیف فضای سناریوی کاروان شترها (این تصویر تخیلی، داستانسرایی در سال 1394 است و هنوز تکلیف برجام هم مشخص نبود)
"تغییر دولت در آمریکا و لابی صهیونیستها منجر به نقض توافقنامه هستهای توسط ایشان شده است. بهتبع اقدامات متقابل ایران رژیم تحریمها با شدت بیشتری نسبت به قبل بازگشته است. اما به دلیل عملیاتی شدن برنامه جامع بهرهوری در کشور توسط سازمان ملی بهرهوری و حمایت سازمان برنامهریزی کشور از عملیاتی شدن آن، ساختار سیاسی و اقتصادی کشور از آمادگی و قوام بیشتری نسبت به دوره قبل تشدید تحریمها برخوردار است. به همین دلیل در برابر تحریمها منفعل برخورد نمیشود و از تلاطم ارزی و تورمی شدید جلوگیری میشود. هرچند به دلیل تحریم، رشد اقتصادی بهویژه آنجایی که به تولیدات مبتنی بر واردات مرتبط است و یا در حوزه نفت محدود میشود.
از سوی دیگر به دلیل موفق عمل کردن تحول بنیادین در آموزشوپرورش نیروی نسل جوان توانمند پا به عرصه فعالیت اقتصادی و فرهنگی گذاشته و همراه با نسل پیشین که به کمک فعالیت رسانهها و سمنهای فعال از آگاهی و پویایی بیشتری برخوردار هستند با دغدغههای جدی بهرهوری در کشور همراه شدهاند. این وضعیت از یکسو به دولت اجازه میدهد تا پشتوانه مردمی به سیاستهای مقاومتی خود ادامه دهد چراکه سطح توقعات اقتصادی مردم به دلیل فرهیختگی بسیار پایین آمده است.
مجلس و نمایندگان مردم در این میان نقش ویژهای را ایفا میکنند. ایشان بهویژه در حوزههای انتخابیه خود پشتیبان سیاستهای ملی اقتصاد مقاومتی هستند و نقش مهمی را در همراهی عمومی با سیاستهای دولت ایفا میکنند. لذا زمینه برای تصویب و اجرای چند طرح عمده مانند تکمیل هدفمندی یارانههای انرژی و واقعی کردن قیمت آب و برق و مانند آن فراهم شده است. کاروان شترها با ساربانهای کارکشته هنوز هم بهترین راه برای عبور از بیابانهای سخت و سوزان هستند."
- توصیف برنامهها و سیاستهای جاری در سناریوی کاروان شترها
وزارت نیرو، نفت و صنعت در فضای توصیفشده موفق شدهاند تا برنامه جامع و یکپارچه بهرهوری انرژی را در صنایع اجرا کنند. به دلیل بهرهوری بالا در مصرف انرژی چه در صنایع و چه در بخش خانوارها و صنایع کوچک و متوسط، درآمد اندک نفت به فروش رفته نزدیک به میزان قبل درآمد ایجاد میکند. سیاستهای توسعه فناوری ارتباطات و اطلاعات این امکان را فراهم کرده زمینههای جدید اشتغال به وجود آید و از طرفی به دلیل گسترش ارتباطات، بازار داخلی توانسته برای تولیدات داخلی جایگزین بازارهای خارجی باشد.
- توصیف سیمای کلی بهرهوری ملی بر اساس شاخصها در سناریوی کاروان شترها
دو شاخص امنیت غذایی و وضعیت محیطزیست از وضعیت مطلوبتری نسبت به قبل برخوردارند. بازار داخلی به دلیل محدود شدن واردات تقاضای بالایی برای محصولات کشاورزی داخلی دارد و البته به دلیل استفاده از روشهای بهرهورانه مبتنی بر دانش و فناوری ارتباطات و اطلاعات، تولیدات هدفمند کشاورزی در کشور به این نیاز بهخوبی پاسخ داده است. در بخش بهرهوری سبز به دلیل موفقیت سیاستهای بهرهوری صنعتی و انرژی با کاهش شدید آلودگیهای محیط زیستی در بخش خانوارها و صنایع کوچک روبرو هستیم اما به دلیل تحریم و کمبود فناوریهای پیشرفته مرتبط در صنایع سنگین و یا صنایع خودروسازی برای حمایت از تولید داخلی امکان اعمال سیاستهای سختگیرانه محیط زیستی ممکن نیست.
- راهبردهای پیشنهادی برای توسعه بهرهوری ملی در فضای سناریوی کاروان شترها
تقویت گسترده زیرساختهای فناوری اطلاعات و ارتباطات با هدف تغییر الگوی بهرهوری به بهرهوری مبتنی بر دانش
اندیشگاه اتف - مازیار عطاری