گزارش دومین نشست هم‌اندیشی از سلسله نشست‌های "ناسیاستگذاری لجستیک ترابری هوشمند در کشور"
نشست تخصصی "لجستیک هوشمند و مدیریت زنجیره تأمین کالا" توسط مؤسسه آینده‌‌نگری عمران ایران مورخ 14 دی‌‌ماه 1400 در خانه اندیشهورزان ایران برگزار شد. در این نشست اندیشه‌ورزانی از سازمان توسعه تجارت ایران، اندیشکده حمل و نقل ایران، دفتر مطالعات دیپلماسی اقتصادی، بنیاد توسعه فردا، اندیشکده مهاد و شرکت دناوب به بیان نقطه نظراتشان در این حوزه پرداختند.
براساس گزارش "آسیبشناسی نظام تأمین و توزيع کالا و خدمات و ارائه پیشنهادهای اصلاحی" منتشر‌‌شده توسط معاونت مطالعات اقتصادی مرکز پژوهش‌‌های مجلس شورای اسلامی (اردیبهشت 1400)کاستی‌‌ها و خلأهای نظام تأمین و راهکارهای حل این معضلات به‌‌شرح زیر است:
الف) آسیبشناسی نظام تأمین و توزیع کالا
جریان تولید ضروریست که با عملکرد درست زنجيره تأمين و توزيع در اقتصاد تقويت گردد زیرا اثرات منفی نشأت گرفته از نظام توزیع نامناسب در کشور موجب افزایش قيمت تمام شدة کالاهای داخلی می‌‌شود که این امر بر کاهش تقاضا برای کالاهای داخلی در بازار داخلي و صادراتی می‌‌گردد. با کاهش تقاضا، امکان بهره‌گيري از صرفه‌‌‌‌هاي مقياس در واحدهای توليدی کاهش می‌‌یابد و دور باطلی در روند افزايش هزينه تمام شده توليدات کالاهای داخلی ایجاد می‌‌گردد که در نهایت منجر به کاهش رفاه مصرف‌‌کنندگان می‌‌شود. شکل زیر این چرخه معیوب را نشان می‌‌دهد:
ضعف‌‌ها و خلأهای بخش تأمین و توزیع کشور عبارتست از:
• فقدان استراتژی معین در نظام توزیع کالا و خدمات: علی‌‌رغم ایجاد بیش از 15 سامانه در این خصوص بسیاری از مشکلات اساسی در کشور ناتمام باقی مانده‌‌اند.
• فقدان یک سازوکار متمرکز ساز در مدیریت تأمین کالا و خدمات پشتیبان: قبل از ورود یک کالا به شبکه توزیع به سازوکاری تمرکزبخش نیاز است. عدم شفافیت اطلاعاتي و ظهور انواع واسطه‌‌های غيرضروری منجر به افزایش هزینه تولیدکنندگان به بازار می‌‌گردد. این عدم شفافیت اطلاعاتی و ورود کالاهای قاچاق به شبکه توزیع اثرات منفی برای تولیدکنندگان داخلی به‌‌همراه دارد.
• کاهش کیفیت کالاها در فرایند توزیع به دلیل ضعف در استانداردهای توزیعی موجود: افت کیفیت تولیدات داخلی منجر به کاهش توان رقابت‌‌پذیری تولیدات داخل کشور می‌‌گردد.
• دوگانگی حاکم بر نظام سیاست‌‌گذاری و امور نظارت بر بازار: ساختار دوگانه نظام سیاست‌‌گذاری و نظارت بر بازار موجب ناکارآمدی در اجرا شده است.
• ضعف استفاده از صرفه‌‌های مقیاس و صرفه‌‌های تجمع: این امر موجب افزایش هزینه خدمات توزیعی می‌‌گردد. توسعه عمودی فعالیت‌‌های تولیدکنندگان تا سطح خرده‌‌فروشی موجب کاهش هزینه‌‌های توزیع محصولات آنان می‌‌شود اما این امر در سطح کلان منجر به توزیع غیر‌‌حرفه‌ای و افزایش هزینه‌‌های تولیدی می‌‌شود.
• ضعف در نظام قیمت‌‌گذاری حاکم: نظام قیمت‌‌گذاری حاکم با اهداف کمینه‌‌سازی هزینه‌‌ها و ارتقای تولید تناسبی ندارد. این امر منجر به افزایش هزینة تمام‌‌شده بخش تولید می‌‌گردد.
براساس آسيب‌‌شناسی صورت گرفته در این پژوهش، راهکارهای پيشنهادی در راستای بهبود نظام توزيع و تقويت بخش توليد، به‌‌شرح زیر است:
ب) راهکارهای حل معضلات نظام تولید و توزیع:
• اشباع ساختن بازار داخلي از کالای ايراني با تأکید بر الگوی مصرف درون‌‌زا و همسوسازی نياز مصرفي کشور با ظرفيت توليد داخلي. لذا افزايش ظرفيت‌‌های عرضه محصولات داخلی، افزايش توان رقابت‌پذيری کالاهای توليد داخل و کاهش هزينه نظام فروش و توزيع برای کالاهای تولید داخل ضروری است.
• سامان‌‌دهی شبکه توزيع کالایي ( نظام بخشی به دو بخش عمده‌‌فروشي و خرده‌‌فروشي با افزايش سهم بخش سازمان‌‌يافته)؛
• سامان‌‌دهی شبکه تأمين داخلی با تأکيد بر تقويت جايگاه تأمين‌‌کنندگان خرد کالا در کشور، توسعه کانون‌‌هاي توليدي خرد و کوچک، استفاده از خدمات بازتوزيعی در شبکه تأمين با ايجاد مراکز لجستيکي و تسريع در ايجاد يکپارچگي در زمينه اطلاعات کالاهای موجود در شبکه؛
سامان‌‌دهی نظام مديريت تأمين و توزيع( تجدید‌‌نظر در ضوابط ناظر بر نظام قيمت‌‌‌‌گذاري و بازنگری در الگوی تقسيم کار دستگاه های بخشي در امر نظارت و بازرسی با هدف تخصصي‌‌کردن امور نظارت در دستگاه‌‌های متولی و مسئول؛
راهکارهای فرا رشته‌‌ای:
در این نشست مدعوین به بیان نقطه نظرات خود پرداختند. ضیائی از اندیشکده حمل و نقل ایران در این رابطه خاطر نشان کرد که چالش ترانزیت بسیاری از کالاها و فرایند توزیع آن را با مشکلات عدیده‌‌ای رو‌‌به‌‌رو کرده است. ارتباط تجاری با بسیاری کشورها در وضعیت مطلوب قرار ندارد که یکی از این علل به ضعف لجستیکی کشور مرتبط است. به‌‌عنوان نمونه با وجود اینکه سوریه به‌‌لحاظ نظامی حفظ شد اما بازارهای آن در حال از دست رفتن است. شنیده‌‌ها حاکی از آن است که اگر حمل و نقل جاده ای در کشور بهینه شود رشدی ده درصدی را در تولید ناخالص داخلی می‌‌توان شاهد بود.
متأسفانه در کشور گلوگاه‌‌هایی در صنعت لجستیک وجود دارد. گلوگاه‌‌های ترانزیتی در کشور علاوه بر اثرات منفی بر تولیدات داخلی بر شکل‌‌گیری فرصت‌‌های تولیدی سایر کشورها نیز می‌‌تواند مؤثر باشد. در واقع مباحث لجستیک سطح تولیدات کشورها را جا به جا میکند. به عنوان مثال افغانستان از معادن غنی متعددی برخوردار است و بهبود حوزه لجستیک در ایران می‌‌تواند بر شکوفائی این صنعت در افغانستان مؤثر باشد که در ادامه به امکان تأمین نیازهای ما از این معادن خواهد انجامید. یا مثلاً عدم دسترسی کشورهای CIS1 به آب‌‌های آزاد و افزایش هزینه حمل و نقل در این کشورها بر تولیدات آنان اثر گذاشته است.
امروزه بحث لجستیک قدرت و روابط جهانی را تفسیر میکند و از مهم‌ترین ابزار سیاست‌‌های خارجی کشورهای جهان است. لذا تبادل داده و اطلاعات و دسترسی پژوهشگران و اندیشهورزان به اطلاعات در این حوزه بسیار ضروری است. از نگاه ایشان نگاه به مسأله حکمرانی2 داده در حوزه حمل و نقل باید تغییر یابد و به شفافیت اطلاعاتی به‌‌عنوان راهکاری اساسی برای حل مشکلات این حوزه توجه شود. حوزه "حمل و نقل" فراتر از بحث جا به جایی می‌‌باشد و با دسترسی به داده‌‌های حمل و نقلی بسیاری از مشکلات کشور قابل حل خواهد شد. بسیاری از کشورها با بحث داده کاوی و حکمرانی داده فرصت‌‌های حمل و نقلی خود را بهبود داده‌‌اند. داده و اطلاعات در ارتباط با این حوزه در کشور وجود دارند اما مشکل اصلی در بحث انحصار داده‌‌ها در حکمرانی است. عرصه‌‌های داده‌‌کاوی در کشور فعال شده اند اما ضروریست که فعال‌‌تر عمل کرده تا بتوان انقلابی را در این حوزه در کشور شاهد بود.
عرب‌‌پور، نماینده دفتر مطالعات دیپلماسی اقتصادی عنوان کرد: درک مفهوم لجستیک و دسته‌‌بندی موضوعی در این امر حائز اهمیت است. به‌‌عنوان مثال در کشور چین شبکه عنکبوتی ترانزیتی تمام کشور را به یکدیگر متصل کرده است. وی در ادامه بر محورهای زیر تأکید کرد:
• تحلیل مطالعات تطبیقی: استفاده از تجربیات سایر کشورها در این خصوص کمک شایانی به سیاست-گذاری در این حوزه میکند. توجه به مباحث مطالعات تطبیقی و بهره‌‌گیری از نمونه‌‌های جهانی موفق ضروری است. حضور اندیشکده‌‌ها و استفاده از ظرفیت آنان برای مطالعه تطبیقی یاری‌‌بخش است.
• شناخت و تحلیل رقبا
• توجه به باور و نظرات مسئولین
• ایجاد کمپین دائمی هوشمند: بهره‌‌گیری از قدرت رسانه و تقسیم کار منجر به ایجاد پویشی مستحکم در توجه و مسئله‌‌یابی در این حوزه خواهد شد. پیگیری دارکوبی و مداوم بسیاری از مسائل در کشور ضروری است.
• سرمایه مالی: بحث تأمین مالی و جذب سرمایه داخلی و خارجی در کشور در این حوزه امری مهم است.
• تدوین سند ملی در مجلس شورای اسلامی: ضروریست سند ملی لجستیک هوشمند در کشور هر چه سریع‌‌تر تصویب شود.
از نگاه موسایی، نماینده سازمان توسعه تجارت، در سطح حاکمیت نیاز به لجستیک هوشمند در کشور احساس شده است و تلاش‌‌هایی در این رابطه به‌‌عمل آمده است. در ادامه موسایی بیان داشت: وضعیت‌‌شناسی موجود در این امر بسیار حیاتی است. ایشان در ادامه بر اهمیت شکل‌‌گیری و تقویت ارتباط میان بخش‌‌های حاکمیتی و اندیشکده‌‌ای در این حوزه تأکید کردند.
[1] اتحادیه کشورهای مستقل همسو یا کشورهای مستقل مشترک‌المنافع
[2] Data governance: The goals of data governance are to: Ensure data meets the needs of the business. Protect, manage and develop data as a valued enterprise asset. Lower the costs of managing data (Panian.2010).
منابع
1) معاونت مطالعات اقتصادی. (1400). آسیبشناسی نظام تأمین و توزيع کالا و خدمات و ارائه پیشنهادهای اصلاحی.
2) Panian, Zeljko. (2010). Some Practical Experiences in Data Governance. World Academy of Science, Engineering and Technology, 62, 939-946.
