خبررسانی در بحران
اخبار بحران‌ها، گاه به‌اندازه خود بحران‌ها، موردتوجه و حتی بحران‌ساز هستند. رسانه‌ها و خبرگزاری‌ها عموماً به اخبار بحران بسیار علاقه‌مندند. سازمان‌های دولتی، بسته به حوزه کاری خود، بخش‌هایی از این اخبار را منتشر می‌کنند. همچنین فضای مجازی و حتی منابع ناشناخته هم در این میان نقش‌آفرینی می‌کنند. مطلبی که حاوی واژه‌هایی مانند زلزله، سیل، کرونا و ... باشد، تب‌وتابی در دل شنونده می‌اندازد و ذهن را ناخودآگاه به سمت حوزه بحران هدایت می‌کند.
بررسی محتوایی و موضوعی و آسیب‌شناسی خبرهایی که در حوزه بحران منتشر می‌شود، نشانگر شرایط حاکم بر کشور است. اخبار رسمی بحران که بیشتر از ستادهای مدیریت بحران و سایت‌های ادارات کل بحران استان‌ها منتشر می‌شود می‌تواند معرف مسیر فکری و طرز تلقی مدیران از بحران و جهت‌گیری عملی آن‌ها باشد. همچنین نوع اخبار مخابره شده توسط خبرگزاری‌ها معرف پاسخی انعکاسی به ذائقه مخاطب عام است. از سوی دیگر ممکن است فعالیت‌های اثربخش و زیرساختی در کشور توسط دانشگاه‌ها و مراکز علمی، حوزه درمان و بهداشت، شهرداری‌ها و سازمان‌های دولتی و سازمان‌های مردم‌نهاد اتفاق بیافتد که به بهبود عملکرد در مقابل بحران‌ها کمک کند اما مادامی‌که جامعه این فعالیت‌ها را در کنار واژه‌های تداعی‌گر بحران نبیند، اثر روانی لازم را از آن‌ها دریافت نخواهد کرد.
موسسه آینده‌نگری عمران ایران (عمران‌بان) با رویکرد بررسی موضوعی اخبار بحران، نگاه مختصری به اخبار مخابره شده توسط سازمان‌های دولتی مدیریت بحران استان‌ها در یک بازه زمانی کوتاه (از 6/9/98 تا 25/10/98) داشته است و در ترکیب با نکات برآمده از نقطه‌نظرات نخبگان و اسناد بالادستی به طبقه‌بندی موضوعی اخبار حوزه بحران پرداخته است (شکل 1). سهم ظهور هر یک از موضوعات در شکل 2 نشان داده شده است. لازم به ذکر نیست که این تنها مشتی نمونه خروار است و صرفاً به هدف طرح مسئله بیان شده است؛ برای بررسی موضوعی و آسیب‌شناسی اخبار باید جستجوی سیستماتیک بر روی حجم بزرگی از داده‌ها و همچنین منابع خبری رسمی و غیررسمی دیگر انجام شود.
شکل 1. طبقه‌بندی موضوعی اخبار رسمی بحران (منتشر شده توسط سازمان‌های دولتی مدیریت بحران استان‌ها)
شکل 2. میزان ظهور موضوعات مختلف بحران در اخبار رسمی بحران کشور
بررسی شکل 2 نشان می‌دهد که در این بازه زمانی نیمی از خبرهای حوزه مدیریت بحران (52%) صرفاً به اطلاع‌رسانی حین بحران‌ها (خبر وقوع زلزله و سیل و آماده‌باش) و رسیدگی به مناطق آسیب‌دیده (تخصیص بودجه، بازدید مسئولان) اختصاص یافته است. مسائل مرتبط با سرمایه اجتماعی (آگاه‌سازی عمومی، ساماندهی کمک‌های مردمی) با سهم 22% ظهور داشته است.
مطالب مهمی چون "اصلاح ساختارهای قانونی/بازنگری وظایف سازمان‌ها/آموزش مدیران" و "اقدامات زیرساختی قبل از بحران (مانند مقاوم‌سازی/پایدارسازی/ساماندهی رودخانه‌ها و ...)" توجه کمتری را در نگاه خبری سازمان‌های متولی بحران داشته‌اند. از سوی دیگر عدم پوشش خبری فعالیت‌های مرتبط با "توسعه زیرساخت‌های مطالعاتی"، "نقش بیمه‌ها" و "مسائل حقوقی بحران" در نگاه متولیان بحران، غفلت و یا شاید عدم اقدام آن‌ها را نسبت به این امور تأثیرگذار بر بحران‌ها نشان می‌دهد.
موسسه عمران‌بان - مهدا مرتضوی زنجانی
