در قسمتهای قبل گفته شد بهطورکلی دو روش تأمین مالی وجود دارد:
الف. تأمین مالی مبتنی بر بدهی
ب. تأمین مالی مبتنی بر سهامداری
و در ادامه با مسیرهای اصلی تأمین مالی، بهخصوص تأمین مالی پروژهمحور و ویژگیهای آن و سازوکارهای مشارکت عمومی _ خصوصی (ppp) و منابع مالی موجود در کشور آشنا شدیم و در این قسمت بهصورت اختصاصی به تجهیز منابع مالی (پولی) بانک و نحوه تخصیص آن خواهیم پرداخت.
- تجهیز منابع مالی (پولی) بانک
تجهیز منابع پولی از همان ابتدا كه بشر به زندگی اجتماعی روی آورد و داد و ستد و مبادله كالا و خدمات را انجام داد، آغاز شد. بدین ترتیب، بانكها، سپردههای مازاد در دسترس مردم را جمعآوری میكردند و با دادن وام به افراد نیازمند وظیفه سنتی خود یعنی واسطهگری میان سپردهگذاران و وامگیرندگان را ایفا میكردند.
- محل تجهیز منابع مالی بانک
در نظام بانکی ایران، تجهیز منابع با توجه به قوانین بانکداری اسلامی از دو طریق انجام میشود:
1- جذب سپردههای قرضالحسنه جاری و پسانداز که منابع مالکانه نامیده میشوند.
2- جذب سپردههای مدتدار که منابع وکالتی نامیده میشوند.
- تخصیص منابع بانکها
تخصیص منابع بانك ها به شرح شکل زیر صورت می گیرد:
در ذیل شرح مختصری از قراردادهای تخصیص منابع مالی بانکها آورده شده است:
- قرض الحسنه
عقدي است که به موجب آن بانکها به عنوان قرض دهنده مبلغ معيني را طبق ضوابط مقرر به اشخاص اعم از حقيقي يا حقوقي به صورت قرض واگذار مي نمايند. تأمین نسبي نيازهاي ضروري و عمومي اشخاص حقيقي و حقوقي به صورت وام غيرتجاري را مرتفع مي سازد .
- اجاره به شرط تمليك
یك نوع اعتبار ميان مدت براي اجراي طرحهاي صنعتي است كه براساس آن تجهيزات سرمايهاي و ساير سرمايههاي ثابت مثل كارخانه، ماشينآلات و تجهيزات براي صنايع، صنايع تبديلي كشاورزي، زيربنايي، حمل ونقل و غيره براي استفاده هر دو بخش خصوصي و عمومي ارائه ميشود.
- فروش اقساطي
فروش اقساطي شبيه اجاره به شرط تمليك است. با اين تفاوت عمده كه در فروش اقساطي مالكيت سرمايه در زمان تحويل به ذينفع منتقل ميشود. براساس اين شيوه، بانك تجهيزات و ماشينآلات را خريداري ميكند و با اعمال درصدي سود به ذينفع ميفروشد.
- معاملات سلف
تسهيلات سلف برای تأمین نياز مالی متقاضی برای توليد کالایی است که قسمتی از هزينه توليد کالا توسط متقاضی انجام و تنها بخشی از هر سرمايه در گردش برای توليد محصول نهائی به صورت تسهيلات بانکی در اختيار او قرار میگيرد یا به طور خلاصه، پيش خريد نقدي محصولات واحدهاي توليدي به قيمت معين .
- مرابحه
مرابحه قراردادي است که به موجب آن عرضه کننده (بانک) ، بهاي تمام شده اموال و خدمات را به اطلاع متقاضي ميرساند و سپس با افزودن مبلغ يا درصدي اضافي به عنوان سود، آن را به صورت نقدي ، نسيه دفعي يا اقساطي ، به اقساط مساوي و يا غيرمساوي در سررسيد يا سررسيدهاي معين به متقاضي واگذار ميکند.
- جعاله
جعاله قراردادي است كه به موجب آن جاعل يا کارفرما در مقابل انجام عمل معين (طبق قرارداد) ملزم به اداي مبلغ يا اجرت معلوم ميشود. طرفي که عمل يا کار را انجام ميدهد "عامل" يا پيمانکار" ناميده ميشود. اين عقد در بخشهاي صنعت و معدن، کشاورزي، ساختمان، بازرگاني و خدمات مورد استفاده قرار ميگيرد.
- مشارکت مدنی
مشارکت مدني عبارت است از درآميختن سهم الشرکه نقدي و يا غيرنقدي متعلق به اشخاص حقيقي و يا حقوقي متعدد به نحو مشاع، به منظور انتفاع و طبق قرارداد. متقاضيان ميتوانند با توجه به کارآيي اين عقد از تسهيلات بانکي استفاده نمایند.
- مشارکت حقوقی
مشاركت حقوقي قراردادي است كه طي آن بانك قسمتي از سرمايه شركتهاي سهامي جديد را تأمين و يا قسمتي از سهام شركتهاي سهامي موجود را خريداري ميكند و از اين طريق در سود آنها شريك ميشود.
- مضاربه
مضاربه، يکي از عقود معين قانون مدني است که به موجب آن تسهيلات لازم در اختيار اشخاصي که در امر تجارت و بازرگاني اشتغال دارند قرار ميگيردکه به موجب آن يکي از طرفين (مالک) عهده دار تامين سرمايه نقدي مي شود. طرف ديگر (عامل) با آن تجارت کرده و در سود حاصله، هر دوطرف شريک باشند.
- مزارعه
مزارعه را میتوان یکی از روشهای تامین نیازهای مالی در بخش کشاورزی دانست، بانکها در قرارداد مزارعه همیشه نقش مزارع را خواهند داشت. بنابراین زمانی میتوانند اقدام به مزارعه کنند که بخواهند زمین یا سایر عوامل تولید یا تلفیقی از آن دو را در اختیار زارع قرار دهند.
قرارداد مزارعه با تقسیم محصول و تحویل سهم بانک خاتمه مییابد، در مواردی بسته به نوع محصول ممکن است، بانک مایل باشد سهم محصول خود را توسط عامل به فروش برسانند در این حالت موضوع در قرارداد ذکر خواهد شد.
- مشاركت در سرمايه
در اين روش تأمین مالي بانك در سرمايه شركت هاي در حال فعاليت يا جديد در بخش خصوصي يا عمومي مشاركت مي كند. مشاركت بانك حداكثر معادل یک سوم سرمايه ثبت شده است.
- استصناع
اين شيوه تأمین مالي يك نوع جديد از تأمین اعتبار براي اجراي طرحهاي صنعتي و تجارت كالاهاي سرمايهاي و افزايش توليد صادراتي كشورهاي عضو است. استصناع قراردادي براي توليد كالاهاي توليدي يا ديگر داراييهاست كه براساس آن توليدكننده تعهد ميكند، كالاهاي مشخص را مطابق با ويژگي معين، با نرخ مشخص و در يك زمان خاص توليد كند.
- خرید دین
دِین در لغت به معنای وام یا بدهی است که در سررسید معینی پرداخت شود. خرید دین عبارتست از «خرید اوراق و اسناد تجاری به بهایی کمتر از مبلغ اسمی و منظور از اوراق و اسناد تجاری آن دسته از اوراق و اسناد بهاداری هستند که مفاد آن حاکی از بدهی ناشی از معاملات تجاری باشد و منظور از مبلغ اسمی مبلغی است که در متن اسناد و اوراق تجاری ذکر گردیده و حاکی از دینی است که باید در سررسید از سوی متعهد پرداخت شود.
به عبارت سادهتر خرید دین قراردادی است که به موجب آن شخص ثالثی، دین مدتدار بدهکار را به کمتر از مبلغ اسمی آن به صورت نقدی از داین خریداری میکند. مبلغ اسمی رقمی است که در متن اسناد و اوراق تجاری ذکر گردیده و حاکی از میزان دین میباشد.
اسناد و اوراق تجاری به آن دسته از اسناد و اوراق بهادار اطلاق میگردد که مفاد آن حاکی از طلب حقیقی متقاضی میباشد. با توجه به این تعریف، تسهیلات خرید دین، تسهیلاتی است که در آن بانک ( شخص ثالث ) با اعطای تسهیلات، نسبت به خرید اسناد و اوراق تجاری صادره از سوی اشخاص حقیقی و حقوقی ( بدهکار ) از ذینفع این اوراق ( داین ) به قیمتی کمتر از مبلغ اسمی آنها اقدام و در سررسید اسناد وجه آنها را از بدهکار وصول مینماید.
- مساقات
مساقات عقدی است که بر اساس آن معامله بين صاحب باغ ميوه و امثال آن با عامل در مقابل حصّه مشاع معين از محصول واقع میشود.
در اين قرارداد بانکها هميشه نقش صاحب باغ را خواهند داشت. بنابراين هر يک از بانکها که در حوزة فعاليت شعب خود دارای درختان مثمر يا قابل ثمر باشند، به طوري که مالک عين يا منفعت آنها بوده و يا به هر عنوان مجاز به تصرف در آن باشد، چنانچه شخص يا اشخاص (حقيقی يا حقوقی) حاضر باشند به عنوان عامل با آنها قرارداد مساقات منعقد نمايند، اقدام به اين کار خواهند نمود تا بدين وسيله عامل اقدام به نگهداری و پرورش درختان و ساير امور باغبانی ملک مبادرت نمايد و در نهايت طبق قرارداد محصول را بين خود تقسيم نمايند.
منابع:
1- کتاب تأمین مالی پروژهای، فرهاد حاجی گل و همکاران
2- فصلنامه حسابدار رسمی، تأمین مالی، آقای بهرام غنی زاده و خانم زینب بارانی
3- مقاله روزنامه دنیای اقتصاد نوشته رضا کیانی
4- پایگاه خبری تحلیلی اقتصاد مقاومتی
5- روشهای تأمین مالی، دکتر سعید زرندی و مهندس سید سعید اکرم
6- بررسی عوامل موثر در تجهیز منابع بانکها، یوسف دلاور
گروه رستا - فرهاد حاجی گل